Απλωμένο κατά μήκος των βορείων ακτών της Πελοποννήσου, το Ξυλόκαστρο αγναντεύει τα γαλάζια νερά του Κορινθιακού, έχοντας πίσω του τα πευκοδάση που κατηφορίζουν από τις πλαγιές των Τρικάλων. Σήμερα είναι ένα ζωντανό παραθαλάσσιο θέρετρο, γνωστό για τις ακτές και το περίφημο δάσος του Πευκιά, όμως η ιστορία του ριζώνει βαθιά στην παράδοση και την πορεία της Κορινθίας, μιας περιοχής κατοικημένης αδιάλειπτα από την αρχαιότητα.
Αρχαιότητα – Ανάμεσα στην Πελλήνη και τη Σικυώνα
Στην αρχαιότητα, η περιοχή όπου σήμερα απλώνεται το Ξυλόκαστρο βρισκόταν ανάμεσα στις ισχυρές πόλεις Πελλήνη, Αιγείρα και Σικυώνα, ενταγμένη στα όρια της Κορινθίας και της Αχαΐας.
Αρχαιολογικά ευρήματα στις θέσεις Συθάς, Ρέθι και Ευρωστίνα μαρτυρούν την ύπαρξη μυκηναϊκών και κλασικών οικισμών, μικρών αγροτικών και ναυτικών κοινοτήτων. Η περιοχή λειτουργούσε ως φυσικό πέρασμα ανάμεσα στην Κόρινθο και την Πάτρα, σταθμός για εμπόρους και ψαράδες που περιέπλεαν τον ανατολικό Κορινθιακό.
Η εύφορη πεδιάδα και το ήπιο κλίμα ευνόησαν τις καλλιέργειες αμπελιών, ελιών και σιτηρών, ενώ η θάλασσα πρόσφερε εμπόριο και τροφή. Ίσως η ακτή του Ξυλοκάστρου να αποτέλεσε αγκυροβόλιο της Πελλήνης, καθώς διαθέτει ήρεμη θάλασσα και φυσική προστασία.
Ρωμαϊκοί και Πρωτοχριστιανικοί χρόνοι – Επαύλεις και αγροκτήματα
Με τη ρωμαϊκή κυριαρχία (2ος αι. π.Χ. και εξής), η περιοχή γνώρισε ευημερία. Πλούσιοι Ρωμαίοι και τοπικοί άρχοντες εγκατέστησαν επαύλεις και αγροκτήματα κοντά στη θάλασσα, συνδυάζοντας παραγωγή και αναψυχή.
Κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, εμφανίζονται μικρές βασιλικές κατά μήκος του Κορινθιακού, μαρτυρώντας τη διάδοση του χριστιανισμού και τη συνεχή κατοίκηση της περιοχής.
Βυζαντινή και Μεσαιωνική εποχή – Στα σύνορα των αυτοκρατοριών
Στο Βυζάντιο, η περιοχή ανήκε στο θέμα Πελοποννήσου, με έδρα την Κόρινθο. Την εποχή των σλαβικών επιδρομών (7ος–9ος αι.), οι κάτοικοι μετακινήθηκαν προς τα ορεινά χωριά των Τρικάλων και της Ευρωστίνας, που λειτούργησαν ως οχυρές κοινότητες.
Μετά το 1204, η περιοχή εντάχθηκε στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας υπό τη φραγκική κυριαρχία. Τότε αναφέρονται στην ακτή παρατηρητήρια και ξύλινα οχυρά, που φύλαγαν τη θάλασσα από πειρατές. Από ένα τέτοιο «ξύλινο κάστρο», προήλθε το όνομα Ξυλόκαστρο, που διασώθηκε ως μνήμη του μεσαιωνικού αυτού φυλακίου.
Τουρκοκρατία και Ενετοκρατία – Ανάμεσα σε δύο κόσμους
Κατά την Οθωμανική περίοδο, η περιοχή διατήρησε αγροτικό χαρακτήρα, εξαρτώμενη από τα ορεινά χωριά. Καλλιεργούνταν σταφίδα, ελιές και σιτηρά, τα οποία εξάγονταν από μικρά παράλια λιμανάκια.
Στα τέλη του 17ου αιώνα, επί Ενετοκρατίας (1687–1715), σημειώθηκε προσωρινή οικονομική ανάκαμψη, με αναβίωση του εμπορίου και ενίσχυση των οχυρώσεων. Με την επιστροφή των Οθωμανών, η ζωή ξαναπήρε τον ήσυχο ρυθμό της.
Το όνομα Ξυλόκαστρο φαίνεται να καθιερώνεται τον 18ο αιώνα, όταν γύρω από τα ερείπια ενός παλαιού ξύλινου πύργου άρχισε να σχηματίζεται μικρός παραθαλάσσιος οικισμός.
Νεότερη εποχή – Από την ανεξαρτησία στην ακμή
Μετά την Επανάσταση του 1821, το Ξυλόκαστρο αναπτύχθηκε σταδιακά ως αυτόνομη κοινότητα. Η κατασκευή του σιδηροδρόμου Κορίνθου–Πατρών (τέλη 19ου αιώνα) το μετέτρεψε σε προσιτό παραθεριστικό προορισμό.
Την ίδια εποχή, το δάσος του Πευκιά προστατεύθηκε και έγινε σήμα κατατεθέν της πόλης, ενώ τα αρώματα του πεύκου και η θαλασσινή αύρα προσέλκυσαν παραθεριστές και ποιητές.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, το Ξυλόκαστρο εξελίχθηκε σε πολιτιστικό κέντρο. Ο Άγγελος Σικελιανός εμπνεύστηκε εδώ από τη συνύπαρξη φύσης και θάλασσας, ενώ ανεγέρθηκαν κομψές βίλες και εξοχικά ξενοδοχεία.
Πόλεμος και μεταπολεμική ανασυγκρότηση
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η πόλη υπέφερε αλλά αναγεννήθηκε ταχύτατα. Τις δεκαετίες του 1950–1960, με την ανάπτυξη του τουρισμού και των μεταφορών, το Ξυλόκαστρο καθιερώθηκε ως ένας από τους πιο αγαπητούς προορισμούς της βόρειας Πελοποννήσου.
Σήμερα – Η φυσική κομψότητα του Κορινθιακού
Το σύγχρονο Ξυλόκαστρο συνδυάζει αρμονικά τη φυσική ομορφιά με την ιστορική του κληρονομιά. Η πόλη διατηρεί τον χαρακτήρα της, με νεοκλασικά σπίτια, παραλιακό περίπατο και το διαχρονικό δάσος του Πευκιά.
Τα ίχνη της αρχαιότητας στις γύρω πλαγιές θυμίζουν ότι ο τόπος αυτός υπήρξε κατοικημένος από τα προϊστορικά χρόνια. Από τους μυκηναίους γεωργούς έως τους ρομαντικούς ποιητές, όλοι βρήκαν στο Ξυλόκαστρο το ίδιο: καταφύγιο, έμπνευση και ομορφιά δίπλα στη θάλασσα.
