Μαραθονήσι, Γύθειο
Αρχαίο Γύθειο: Το λιμάνι της Σπάρτης
Στη βόρεια άκρη του Λακωνικού Κόλπου, εκεί όπου οι ελιές αγγίζουν τη θάλασσα και ο Ταΰγετος υψώνεται επιβλητικός, βρίσκεται το Γύθειο — η θαλασσινή καρδιά της Λακωνίας εδώ και πάνω από τρεις χιλιετίες. Το όνομά του, «Γύθειον», ερμηνεύεται από τους αρχαίους ως «γη των θεών», και πράγματι, η μυθολογία και η ιστορία συνυφαίνονται σε αυτό το μικρό αλλά ζωηρό λιμάνι.
Σύμφωνα με τον μύθο, το Γύθειο ιδρύθηκε από τον Ηρακλή και τον Απόλλωνα μετά τη συμφιλίωσή τους — μια συμβολική απαρχή για ένα λιμάνι που θα ένωνε για πάντα το ηρωικό με το θεϊκό. Άλλη παράδοση θέλει τον Πάρη και την Ελένη να καταφεύγουν στο μικρό νησάκι απέναντι, το Μαραθονήσι, για να ζήσουν εκεί τον έρωτά τους πριν αποπλεύσουν για την Τροία — μια ιστορία που θα γινόταν σύμβολο του πάθους και της μοίρας.
Ιστορικά, το Γύθειο υπήρξε το λιμάνι της Σπάρτης, το θαλάσσιο παράθυρο της δωρικής πόλης προς τον κόσμο. Παρότι οι Σπαρτιάτες διακρίνονταν ως χερσαίοι πολεμιστές, βασίζονταν στο Γύθειο για το ναυπηγικό τους έργο, το εμπόριο και την επικοινωνία με τα νησιά. Ανασκαφές έφεραν στο φως αρχαία νεώρια, αποθήκες και ένα θέατρο ελληνιστικών χρόνων — μαρτυρίες ενός ενεργού και πλούσιου εμπορικού κέντρου.
Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, το Γύθειο αποτέλεσε κύρια ναυτική βάση των Σπαρτιατών. Ενισχύθηκε με τείχη και χρησίμευσε ως αφετηρία πολεμικών επιχειρήσεων. Μετά την ήττα της Σπάρτης στη θάλασσα, καταλήφθηκε πρόσκαιρα από τους Αθηναίους, αλλά αργότερα ανακτήθηκε. Στον 4ο αιώνα π.Χ., με την παρακμή της σπαρτιατικής ισχύος, ακολούθησε και η παρακμή του Γυθείου.
Ρωμαϊκή ακμή και καταστροφή
Υπό τους Ρωμαίους, το Γύθειο γνώρισε εποχή ακμής. Οι Ρωμαίοι, θαυμαστές του σπαρτιατικού ήθους, επέτρεψαν στους Λάκωνες αυτονομία μέσω της Κοινότητος των Ελευθερολακώνων, της οποίας το Γύθειο ήταν πρωτεύουσα. Έγινε σπουδαίο εμπορικό λιμάνι, εξάγοντας ελαιόλαδο, οίνο και πορφύρα. Το ρωμαϊκό θέατρο, που σώζεται μερικώς, μαρτυρεί τον πλούτο εκείνων των χρόνων.
Το 375 μ.Χ., όμως, σεισμός κατέστρεψε την πόλη και μέρος της βυθίστηκε. Ερείπια της αρχαίας ακτής διακρίνονται ακόμη μέσα στη θάλασσα — σιωπηλοί μάρτυρες μιας εποχής που χάθηκε με τη γη που σκίστηκε.
Βυζαντινοί και Μεσαιωνικοί χρόνοι
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, το Γύθειο επιβίωσε, αλλά έχασε τη σημασία του. Το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στο Μυστρά, ενώ το λιμάνι εξυπηρετούσε κυρίως τοπικές εμπορικές ανάγκες. Οι Βυζαντινοί διατήρησαν φρουρά, γνωρίζοντας την αξία του Λακωνικού κόλπου.
Μετά το 1204, οι Φράγκοι κατέλαβαν την Πελοπόννησο και το Γύθειο εντάχθηκε στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας. Τον 14ο αιώνα επανήλθε στους Βυζαντινούς, εντός του Δεσποτάτου του Μυστρά. Τότε διαμορφώθηκε η ιδιαίτερη φυσιογνωμία της Μάνης, με το Γύθειο να λειτουργεί ως η θαλασσινή της πύλη.
Οθωμανικά χρόνια και η άνοδος της Μάνης
Με την οθωμανική κατάκτηση (1460), το Γύθειο ερημώθηκε. Οι Μανιάτες δεν υποτάχθηκαν, και οι επιδρομές, οι πυρπολήσεις και οι συγκρούσεις ήταν συνεχείς. Το Γύθειο χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά από Τούρκους ή πειρατές, αλλά δεν διατηρούσε μόνιμο πληθυσμό.
Τον 17ο και 18ο αιώνα, το λιμάνι άρχισε να ξαναζεί ως σημείο ανεφοδιασμού για μανιάτικα πλοία και πειρατικά καταφύγια. Το Μαραθονήσι, με τα ερείπια μικρών οχυρώσεων, χρησίμευε ως σκοπιά και καταφύγιο στις ασταθείς εποχές όπου το εμπόριο και η πειρατεία συμβίωναν.
Η Επανάσταση και η αναγέννηση του Γυθείου
Το 1821, το Γύθειο βρέθηκε και πάλι στην καρδιά της ιστορίας. Κατά την Επανάσταση, αποτέλεσε ορμητήριο του μανιάτικου στόλου, που παρενοχλούσε τις τουρκικές δυνάμεις. Το 1826, ο Ιμπραήμ κατέκαυσε το λιμάνι, αλλά οι Μανιάτες δεν λύγισαν.
Μετά την ανεξαρτησία, το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ανέστησε το Γύθειο. Στη δεκαετία του 1830, χαράχθηκε νεοκλασικό πολεοδομικό σχέδιο, και η πόλη αναδείχθηκε σε διοικητικό και εμπορικό κέντρο της Μάνης. Τα λιθόκτιστα διώροφα σπίτια του παραλιακού μετώπου χρονολογούνται από τότε — δείγμα αισιοδοξίας και νέας αρχής.
Το Γύθειο στον 20ό αιώνα
Απέναντι από το Γύθειο, το Μαραθονήσι — το νησί του Πάρη και της Ελένης — διατηρεί τη μαγευτική του σιωπή. Στον 19ο αιώνα χτίστηκε φάρος, που εξακολουθεί να φωτίζει το λιμάνι. Από αρχαίο μυθικό καταφύγιο έγινε σύμβολο του θαλάσσιου χαρακτήρα του Γυθείου.
Στον 20ό αιώνα, το Γύθειο συνέχισε να ζει με ρυθμούς θαλάσσιους: εμπόριο ελαιολάδου, σαπωνοποιία, αλιεία, σπογγαλιεία. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καταλήφθηκε από Ιταλούς και Γερμανούς, ενώ τα γύρω χωριά συμμετείχαν ενεργά στην Αντίσταση. Μεταπολεμικά, πολλοί κάτοικοι μετανάστευσαν, αλλά το Γύθειο δεν έχασε την ταυτότητά του — λιμάνι ήσυχο, περήφανο, λίγο εκτός χρόνου.
Τι να δείτε στο Γύθειο και γύρω του
Αν και μεγάλο μέρος του αρχαίου Γυθείου βρίσκεται σήμερα κάτω από τη θάλασσα, ο επισκέπτης μπορεί ακόμη να ακολουθήσει τα ίχνη της μακραίωνης ιστορίας του. Στη βόρεια έξοδο της πόλης, προς τον δρόμο της Αρεόπολης, σώζεται το αρχαίο θέατρο, το πιο σημαντικό μνημείο των κλασικών χρόνων. Κατασκευάστηκε από τοπικό λίθο στα ελληνιστικά χρόνια και επισκευάστηκε από τους Ρωμαίους· μπορούσε να φιλοξενήσει χιλιάδες θεατές και τελούνταν εκεί γιορτές προς τιμήν του Διονύσου. Η ημικυκλική κερκίδα, η ορχήστρα και τμήματα της σκηνής διατηρούνται, προσφέροντας μοναδική αίσθηση κλίμακας και ατμόσφαιρας.
Λίγα μέτρα πιο πέρα βρίσκονται τα ρωμαϊκά λουτρά και τα θεμέλια αποθηκών όπου αποθηκευόταν το ελαιόλαδο — η βασική πηγή πλούτου του τόπου. Μέσα στα ρηχά νερά του λιμανιού διακρίνονται ακόμη βυθισμένοι τοίχοι και ψηφιδωτά, κατάλοιπα της πόλης που χάθηκε με τον σεισμό του 375 μ.Χ.
Η νεότερη πόλη, που σχεδιάστηκε τη δεκαετία του 1830, διατηρεί την νεοκλασική της χάρη: διώροφα σπίτια σε παστέλ αποχρώσεις, σιδερένια μπαλκόνια και μαρμάρινα υπέρθυρα αγναντεύουν τις ψαρόβαρκες. Στο άκρο του παραλιακού δρόμου, ένα μικρό γεφυράκι οδηγεί στο Μαραθονήσι. Εκεί υψώνεται ο μαρμάρινος φάρος του 1873, οκταγωνικός και 22 μέτρων, που εξακολουθεί να φωτίζει το πέλαγος. Από τα σκαλοπάτια του, η θέα αγκαλιάζει ολόκληρο τον Λακωνικό κόλπο, από τον Ταΰγετο έως το ακρωτήριο Μαλέα.
Πάνω από την πόλη, στις πλαγιές του Λάρισιου όρους (σημερινό Κουμαροβούνι), σώζονται ερείπια βυζαντινών εκκλησιών και βενετσιάνικων παρατηρητηρίων, μάρτυρες των αιώνων που το Γύθειο αγρυπνούσε στη θάλασσα. Λίγο νοτιότερα απλώνονται οι παραλίες Μαυροβούνι και Βαθύ, μεγάλες καμπύλες άμμου όπου φωλιάζουν θαλάσσιες χελώνες το καλοκαίρι — ζωντανή συνέχεια του φυσικού και αρχαίου κόσμου.
Για όσους ανηφορίζουν προς τα ενδότερα, ο δρόμος οδηγεί στην Αρεόπολη και στην καρδιά της Μάνης, εκεί όπου οι πέτρινοι πύργοι και το άρωμα του θυμαριού συνθέτουν τη συνέχεια της λακωνικής ψυχής. Το Γύθειο, άλλοτε λιμάνι της Σπάρτης, είναι ακόμη το ζωντανό λιμάνι της Μάνης — ανάμεσα στην ιστορία και στο αιώνιο γαλάζιο.
