Το όνομα του νησιού είναι προελληνικό και σημαίνει “ψηλός” και ονομάστηκε έτσι λόγω των ψηλών βουνών του. Κατά την αρχαιότητα το νησί ήταν επίσης γνωστό ως ΑΝΘΕΜΟΥΣΑ (που σημαίνει “πολλά λουλούδια”), ΔΡΥΟΥΣΑ (“πλούσιο σε νερό”), ΜΕΛΑΜΦΥΛΛΟΣ (“πλούσια βλάστηση”), ΙΜΒΡΑΣΙΑ (προς τιμήν της θεάς Ήρας) και επίσης “Νήσος των Μακάρων” (“Νησί των πολύ ευτυχισμένων”).
Η Σάμος, μέλος της Ιωνικής Δωδεκάπολις (Δώδεκα Πόλεις της Ιωνίας), κατοικείται συνεχώς από το 5000 π.Χ. Ιδρυτής και οικιστής του νησιού είναι, σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, ο Αγκαίος από την Αρκαδία της Πελοποννήσου (πηδαλιούχος του “Άργους” κατά την Αργοναυτική Εκστρατεία), γιος του οποίου ήταν ο ήρωας Σάμος. Οι Ίωνες αποίκισαν τη Σάμο το 900 π.Χ. και το νησί άκμασε κατά τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. Από τα πρώτα ιστορικά χρόνια κυκλοφόρησαν δικά του νομίσματα και το νησί φαίνεται να υπήρξε ακτινοβόλο κέντρο της Ιωνίας. Ο Ηρόδοτος, ο πατέρας της ιστορίας, έγραψε ότι ήταν η πρώτη από όλες τις ελληνικές και βαρβαρικές πόλεις (ο πληθυσμός της έφτανε τις 100.000).
Η λαχτάρα να είναι διαφορετικοί και η ακούραστη επιδίωξη της εφεύρεσης διέκριναν τους νησιώτες. Κατασκεύαζαν πλοία (που ονομάζονταν “Sámaina”), τα οποία συνδύαζαν τη χωρητικότητα με την ταχύτητα. Συμμετείχαν σε όλες τις ναυμαχίες. Ήταν από τους πρώτους έμπειρους ναυτικούς στο πέρασμα προς την Αιγυπτιακή Θάλασσα. Ο Κωλαίος ο Σάμιος ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε τις Ηράκλειες Στύλες (Γιβραλτάρ) και έφερε στην Ελλάδα γεωγραφικές γνώσεις για νέες χώρες και το φαινόμενο της παλίρροιας (Ηρόδοτος). Οι καλλιτέχνες Ροίκος και Θεόδωρος εφηύραν τη χύτευση του χαλκού σε καλούπια για την κατασκευή αγαλμάτων (8ος αιώνας π.Χ.). Ο ζωγράφος Σαυρίας συνέλαβε τις έννοιες της σκιάς και του φωτός και ο αρχιτέκτονας Μανδροκλής κατασκεύασε τη γέφυρα του Βόσπορου, για τη διέλευση των στρατευμάτων του βασιλιά Δαρείου της Περσίας (τέλη 6ου αιώνα π.Χ.). Ο Καλλίστρατος δημιούργησε το ιωνικό αλφάβητο με 24 γράμματα. Ο γιατρός Ερασίστρατος (3ος αι. π.Χ.), που ειδικεύτηκε στην ανατομία, ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε τη μέθοδο της ανατομίας για την έρευνα. Ο φιλόσοφος Μέλισσος (5ος αιώνας π.Χ.), ο οποίος ως Σάμιος ναύαρχος νίκησε τον αθηναϊκό στόλο το 440 π.Χ., συνέγραψε την πραγματεία “Περί της ύπαρξης”.
Αυτό μας φέρνει σε δύο μεγάλες μορφές, των οποίων η ακτινοβολία είναι ακόμη και σήμερα εμφανής παγκοσμίως, τον πατέρα των μαθηματικών και μεγάλο δάσκαλο της μάθησης Πυθαγόρα (6ος αιώνας π.Χ.) και τον μεγάλο αστρονόμο και μελετητή της τριγωνομετρίας Αρίσταρχο (3ος αιώνας π.Χ.), ο οποίος ανακάλυψε ότι ο ήλιος ήταν το κέντρο του ηλιακού μας συστήματος (ο Κοπέρνικος το επανέλαβε αυτό τον 16ο αιώνα.) Επί των ημερών του διαβολικού τυράννου Πολυκράτη, ο οποίος κυβέρνησε για 40 χρόνια, η Σάμος έφτασε στο απόγειο της δόξας της. Κατασκευάστηκε το πρώτο τεχνητό λιμάνι στην Ελλάδα, του οποίου ο κυματοθραύστης μήκους 480 μέτρων συμπληρώνει τη βάση του σημερινού κυματοθραύστη, η πόλη περικλείστηκε από τείχος μήκους 6400 μέτρων πάχους 4,5 μέτρων, κατασκευάστηκε η Ευπαλίνειος Τάφρος (το θαύμα της διάνοιξης τρύπας μέσα στο βουνό για τη μεταφορά πόσιμου νερού), κατασκευάστηκε το Ηραίον, ο μεγαλύτερος ελληνικός ναός σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (ναός προς τιμήν της θεάς Ήρας) και τα μεγάλα έργα δεν είχαν τελειωμό.
Ο στόλος (150 πλοία) που κατασκευάστηκε στη Σάμο κυβερνούσε τα κύματα του Αιγαίου και δεν επέτρεπε σε κανένα πλοίο να περάσει χωρίς να πληρώσει διόδια. Η Σάμος, εκείνη την εποχή, ήταν η κρατική πρωτεύουσα των νησιωτικών και παράκτιων πόλεων. Η κυριαρχία της έφτασε ακόμη και μέχρι την Αίγυπτο για 16 ολόκληρα χρόνια. Δυστυχώς ο λαμπρός Πολυκράτης εισήγαγε τη χλιδή και την ακολασία της ανατολής, που πήγε να υπονομεύσει το κράτος της Σάμου. Για παράδειγμα, γκρέμισε την αρένα, όπου η νεολαία αθλούνταν και στη θέση της δημιούργησε τη “Λάβρα” (στενή οδό) με πολλές εταίρες από όλο τον κόσμο.
Το 479 π.Χ. οι Σάμιοι, ως σύμμαχοι των Ελλήνων, έλαβαν μέρος στη μάχη του Μυκάλιου εναντίον των Περσών. Ο ιστορικός Διόδωρος Σικελιώτης (1ος αιώνας π.Χ.) ανέφερε ότι οι Έλληνες οφείλουν στους Σάμιους την πιο επιφανή νίκη τους κατά των Περσών. Το νησί ένωσε τις δυνάμεις του με τους Αθηναίους συμμάχους τον 5ο αιώνα π.Χ. και απολάμβανε τέτοια ευημερία και δύναμη που ο ιστορικός Θουκυδίδης έγραψε ότι ήταν ισάξιοι με το θαλάσσιο κράτος της Αθήνας. Οι Σάμιοι αρνήθηκαν όταν οι Αθηναίοι απαίτησαν φόρους υποταγής από τους συμμάχους τους. Ένας αθηναϊκός στόλος με στρατεύματα που διοικούνταν από δέκα στρατηγούς (ανάμεσά τους ο Περικλής, ο Θουκυδίδης και ο τραγωδός Σοφοκλής) νίκησε τον νησιωτικό στόλο σε ναυμαχία, κοντά στο νησί Τρυγία (Σαμιωπούλα). Η πολιορκία της Σάμου διήρκεσε 9 μήνες, πριν υποκύψει στον Περικλή, ο οποίος κατέστρεψε την πόλη και θανάτωσε πολλούς κατοίκους (439 π.Χ.). Παρ’ όλα αυτά οι Σάμιοι παρέμειναν ο πιο πιστός σύμμαχος των Αθηναίων.
Ο Μέγας Αλέξανδρος χρησιμοποίησε το νησί, λόγω της κεντρικής του θέσης, ως βάση για τις επιδρομές του στη Μικρά Ασία. Οι Ρωμαίοι, οι οποίοι λεηλάτησαν το νησί και αφαίρεσαν τα σπουδαία έργα τέχνης του, το χρησιμοποίησαν με παρόμοιο τρόπο. Ακόμα και ο Κικέρωνας, ο μεγαλύτερος ρήτορας της αρχαίας Ρώμης, διαμαρτυρήθηκε και κατήγγειλε τέτοιες κλοπές. Το 40 π.Χ. οι στόλοι του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας κατέπλευσαν στο νησί και οι δύο εραστές απόλαυσαν τη σχέση τους εδώ (είναι γεγονός ότι η Κλεοπάτρα έκανε διακοπές στο νησί). Το 29 π.Χ., ο αυτοκράτορας Αύγουστος διαχειμάζει τον στόλο του στο ευνοούμενο νησί της Σάμου, παραχωρώντας στο νησί προνόμια και την ελευθερία του. Το 70 π.Χ., ωστόσο, η Σάμος, μαζί με άλλα νησιά, αποτέλεσε ρωμαϊκή επαρχία με πρωτεύουσα τη Ν. Ρόδο.
Κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων το νησί υπέστη επιδρομές από πειρατές, Ούννους και Γότθους και κατακτήθηκε από τους Σαρακηνούς τον 9ο αιώνα για να απελευθερωθεί τον 10ο, από τον βυζαντινό στρατηγό και μετέπειτα αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (αρχές του 13ου αιώνα), η Σάμος άλλαξε χέρια μεταξύ Φράγκων-Βυζαντινών-Φράγκων, για να εγκαταλειφθεί μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους (μέσα του 15ου αιώνα), καθώς οι κάτοικοι του νησιού δεν άντεξαν άλλες λεηλατικές επιδρομές. (οι λίγοι που απέμειναν κατοικούσαν στις σπηλιές των ψηλών βουνών).
Το νησί παρέμεινε έρημο για έναν αιώνα, αλλά από τα μέσα του 16ου αιώνα, χάρη στον Τούρκο ναύαρχο Κιλίτζ, όχι μόνο επέστρεψαν ορισμένοι από τους παλιούς κατοίκους, αλλά μαζί τους ήρθαν και άνθρωποι από την υπόλοιπη Ελλάδα και τη Μικρά Ασία (γι’ αυτό για παράδειγμα έχουμε το χωριό Μυτιληνιός από τη Μυτιλήνη της Ν. Λέσβου και το χωριό Πύργος από τον Πύργο της Πελοποννήσου).
Το νησί βρέθηκε και πάλι στα χαρακώματα, επαναστατώντας κατά των Τούρκων, κατά τη διάρκεια της ρωσοτουρκικής σύγκρουσης, αλλά απόλαυσε την ελευθερία του μόνο μέχρι το 1774. Η Σάμος επέστρεψε σε συνθήκες δουλείας, αλλά ήταν το δεύτερο νησί του Αιγαίου που επαναστάτησε (17 Απριλίου), μετά τα Ν. Ψαρά, και πήρε μέρος στους απελευθερωτικούς πολέμους των Ελλήνων κατά των Τούρκων το 1821. Οι Τούρκοι, οι οποίοι στο σύνολό τους κατοικούσαν στην πρωτεύουσα του νησιού, στάλθηκαν στις απέναντι μικρασιατικές ακτές. Επί 7 χρόνια η Σάμος αγωνίστηκε για να διατηρήσει την ελευθερία της. Το πνεύμα του αγώνα προσωποποιήθηκε στον αρχηγό τους Λυκούργο Λογοθέτη, ο οποίος οργάνωσε μια ιεραρχία που δεν είχε προηγούμενο σε όλη την υπόλοιπη Ελλάδα (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΒ, σελίδα 125). Η αντίστασή τους έγινε παροιμιώδης. Τοπωνύμια όπως “Κάβο Φονιάς” (Ακρωτήριο του Φονιά) δίνουν την εντύπωση των ανελέητων μαχών εναντίον των αποβατικών τουρκικών δυνάμεων. Δεν περιορίστηκαν στο νησί τους, αλλά αποβιβάστηκαν στις απέναντι ακτές της Μικράς Ασίας και εκτέλεσαν επιδρομές, με αποτέλεσμα να εκδιώξουν τους Τούρκους στην ενδοχώρα. Οι επιτυχίες των Σαμίων ενθάρρυναν τα γειτονικά νησιά να επαναστατήσουν. Το αποκορύφωμα της μάχης επιτεύχθηκε στις 6 Αυγούστου 1824, όταν, υπό τη διοίκηση του Σαχτούρη, ο ελληνικός στόλος νίκησε τους Τούρκους. Έκτοτε η ημέρα αυτή γιορτάζεται κάθε χρόνο στο νησί με πολλές εκδηλώσεις.
Παρ’ όλα αυτά με το πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830), που υπογράφουν οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία), “η Κρήτη που αιμορραγεί επί εννέα χρόνια, η αδάμαστος Σάμος, τα ηρωικά αντιστεκόμενα νησιά Ψαρά και Κάσος” (Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τόμος ΙΒ, σελίδα 542) μένουν εκτός του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Και έτσι οι “προστάτιδες” Δυνάμεις τους παραδίδουν την “αδάμαστη” Σάμο, όπου επί δέκα σχεδόν χρόνια έτρεχαν ποταμοί αίματος λόγω της αντίστασής της να κατακτηθεί και να τιμωρηθεί από τους Τούρκους. Ευτυχώς, αν και το νησί ήταν υπό την εξουσία του Σουλτάνου, ήταν μόνο ως προνομιακή επαρχία με καθεστώς Πριγκιπάτου (ο Κυβερνήτης ήταν ένας χριστιανός Σάμιος, διορισμένος από τον Σουλτάνο με μια τοπική κυβέρνηση που ψηφίστηκε δημοκρατικά στο νησί, με δική της σημαία, νόμισμα κ.λπ.) Το καθεστώς αυτό διαλύθηκε το 1912, όταν οι Σάμιοι επαναστάτησαν και πάλι και επανενώθηκαν με τη μητέρα Ελλάδα.
Αξιοθέατα
Επισκεφθείτε τα αξιόλογα Μοναστήρια Ζωοδόχου Πηγής (17ος αιώνας) και Αγίας Ζώνης (17ος αιώνας), καθώς και τη Μονή Κότσικα, όπου θα πιείτε νερό καλό για την πέψη από ένα πηγάδι (θα πρέπει να πάρετε μαζί σας κάτι να φάτε, γιατί θα πεινάσετε). Τα μοναστήρια απέχουν περίπου 5 χιλιόμετρα.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο (22730 27469) με πολλά αξιόλογα ευρήματα που χρονολογούνται από την προϊστορική εποχή, το Εκκλησιαστικό Μουσείο (22730 27312), η Βιβλιοθήκη και Πινακοθήκη (22730 28682) με τα κειμήλια από τους Πολέμους της Ανεξαρτησίας (1821) και την Ηγεμονία του Σάμου, το Παλαιοντολογικό Μουσείο (22730 52055) στο χωριό Μυτιληνιοί, με λείψανα σπάνιων ζώων (ξεχωρίζει μια μοναδική καμηλοπάρδαλη στην οποία δόθηκε το όνομα “Σαμοθίριο”).
Τα μοναστήρια Παναγίας Βροντιανής (16ος αιώνας, το παλαιότερο μοναστήρι, διοργανώνει μεγάλη γιορτή με φαγητό, ποτό και χορό στις 8 Σεπτεμβρίου), προφήτη Ηλία (17ος αιώνας με βυζαντινές αγιογραφίες – γιορτάζει στις 20 Ιουλίου), Ευαγγελίστριας, Αγίου Ιωάννη, Τίμιου Σταυρού (16ος αιώνας) και Μεγάλη Παναγία (16ος αιώνας – με καλοδιατηρημένες τοιχογραφίες – πιστεύεται γενικά ότι βρίσκεται στη θέση ενός ναού προς τιμήν της Αρτέμιδας).
Τα Σπήλαια του Πυθαγόρα (ο πατέρας των μαθηματικών κρύφτηκε εδώ πριν φύγει για τη Μεγάλη Ελλάδα (Νότια Ιταλία), επειδή ήταν αντίθετος με τον τύραννο Πολυκράτη) και το Κακοπέρατο (με σταλακτίτες και σταλαγμίτες).
Το νησί διαθέτει καταπληκτικές και εξαιρετικές παραλίες, πολλές σε όλο το νησί. Είναι ενδεικτικό ότι υπάρχουν 3 παραλίες με την ονομασία “Ψιλή Άμμος”. Αυτές οι παραλίες βρίσκονται παντού, από ανατολή προς δύση, από βορρά προς νότο, με έπιπλα ή όπως τις προορίζει η φύση. Σε γενικές γραμμές, ο νότος προσφέρει μεγάλες αμμώδεις παραλίες, ενώ η ανατολή έχει πιο βοτσαλωτά νερά και ο βορράς έχει ένα μείγμα άμμου και βότσαλου.
Γιορτές: Οι ακόλουθες ημέρες είναι όλες εορταστικές: 30/1 Αγίων Αποστόλων, 1/7 Αγίων Αναργύρων, 20/7 Προφήτη Ηλία, 26/7 Αγίας Παρασκευής, 27/7 Αγίου Παντελεήμονα, 6/8 Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, 15/8 Παναγίας, 27/8 Αγίου Φανουρίου, 29/8 Προδρόμου, 31/8 Θεοτόκου. Πληροφορίες από το Δημαρχείο.
Γεύσεις. Βρίσκεστε στο νησί του φημισμένου κρασιού “μοσχάτο”. Από την αρχαιότητα το νησί φημίζεται σε όλο τον κόσμο για την ποικιλία αυτή. Η κ. Σταυρούλα Κουράκου ενημερώνει σε άρθρο της στην εφημερίδα “Καθημερινή” ότι η Σάμος αναγνωρίστηκε με νομοθετικό διάταγμα του 1955 από τη Γαλλική Δημοκρατία ως “ονομασία προϊόντος”, για το vin de liquer (VDR SAMOS). Μην πίνετε πάρα πολύ! Επιπλέον, εδώ παράγεται η ποικιλία ούζου της Χήρας, γνωστή σε όλο το Αιγαίο (ονομάζεται Χήρα καθώς η χήρα ενός ποτοποιού ανακάλυψε τη συνταγή). Όσον αφορά το φαγητό, η σπεσιαλιτέ του νησιού είναι το γεμιστό κατσικάκι, το οποίο αποτελεί και το παραδοσιακό πασχαλινό πιάτο. Αν τύχει να βρεθείτε εκεί κατά τη διάρκεια κάποιας γιορτής, πρέπει οπωσδήποτε να δοκιμάσετε “γιορτή” που θα προσφερθεί (φτιάχνεται σε μεγάλες κατσαρόλες από αλεσμένο σιτάρι, κρεμμύδι και κρέας). Επίσης, μην ξεχάσετε να δοκιμάσετε “μπούκνες” – σύκα σε μέγεθος και σχήμα αχλαδιού, “χαμάδες” – ένα είδος ώριμης ελιάς και το σταφύλι μοσχάτο.
