Ναύπακτος από θαλάσσης
1. Οι Αρχαίες Αρχές
Η Ναύπακτος, χτισμένη στη βόρεια ακτή του Κορινθιακού Κόλπου, πήρε το όνομά της από το ρήμα ναυπηγώ — «να φτιάχνω πλοία». Σύμφωνα με την παράδοση, οι Ηρακλείδες μετά την Τροία ναυπήγησαν εδώ τον στόλο τους πριν περάσουν στην Πελοπόννησο. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια, το όνομα της πόλης συνδέθηκε με τον μύθο, τη ναυτοσύνη και την περιπέτεια.
Τον 5ο αιώνα π.Χ., η Ναύπακτος ήταν πόλη των Οζολών Λοκρών, στρατηγικά τοποθετημένη σε στενό πέρασμα του κόλπου. Η θέση της την έκανε ναυτική βάση υψίστης σημασίας. Οι Αθηναίοι την κατέλαβαν γύρω στο 455 π.Χ. και την χρησιμοποίησαν ως ορμητήριο του στόλου τους. Κοντά στη Ναύπακτο, ο στρατηγός Φορμίων πέτυχε μια από τις πρώτες μεγάλες νίκες της Αθηναϊκής ναυτοκρατορίας επί των Πελοποννησίων — γεγονός που περιγράφει με δέος ο Θουκυδίδης.
Μετά την ήττα των Αθηναίων, η πόλη πέρασε διαδοχικά στους Σπαρτιάτες, στους Θηβαίους και τελικά στους Αιτωλούς, αποτελώντας αργότερα σημαντικό μέλος της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Στους ελληνιστικούς χρόνους η Ναύπακτος άνθισε ως εμπορικό και ναυπηγικό κέντρο. Η ακρόπολη, εκεί όπου σήμερα δεσπόζει το κάστρο, έλεγχε τη θάλασσα και την ξηρά.
2. Ρωμαϊκή και Βυζαντινή Περίοδος
Μετά την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους, η Ναύπακτος έχασε μέρος της αυτονομίας της, αλλά παρέμεινε σημαντικό λιμάνι. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες έγινε επισκοπική έδρα. Στα βυζαντινά χρόνια, η πόλη απέκτησε νέα αίγλη: οι αυτοκράτορες την οχύρωσαν εκτενώς και την κατέστησαν ναυτική βάση-κλειδί του Κορινθιακού Κόλπου. Το κάστρο, με τα πέντε επίπεδα τειχών του, διαμορφώθηκε τότε στη σημερινή του μορφή.
Τον 10ο αιώνα η Ναύπακτος έγινε έδρα του στρατηγού του θέματος Νικοπόλεως και πρωτεύουσα της δυτικής Στερεάς. Χρονικογράφοι την αποκαλούσαν «πόλιν ισχυράν και καλλίστην», με πλούσιο λιμάνι και ναυπηγεία που εξυπηρετούσαν τον αυτοκρατορικό στόλο.
3. Φραγκοκρατία, Ηπειρώτες και Ενετοί
Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, η Ναύπακτος πέρασε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου και μετονομάστηκε σε Έπακτος. Κατά τον 14ο αιώνα πέρασε διαδοχικά σε Καταλανούς, Ενετούς και άλλες δυνάμεις. Το 1407 εντάχθηκε οριστικά στην ενετική κυριαρχία και γνώρισε περίοδο ευημερίας. Οι Ενετοί οχύρωσαν εκ νέου την πόλη, αναμόρφωσαν το λιμάνι και το μετέτρεψαν σε ναυτική βάση και εμπορικό σταυροδρόμι του Ιονίου.
Η ευημερία όμως δεν διήρκεσε: το 1499, μετά από σφοδρή πολιορκία, ο Βαγιαζήτ Β΄ την κατέλαβε. Για τρεις και πλέον αιώνες η Ναύπακτος (Λεπάντο) θα ζούσε υπό την ημισέληνο.
4. Τουρκοκρατία και η Ναυμαχία της Ναυπάκτου
Η Οθωμανική Λεπάντο παρέμεινε στρατηγικό λιμάνι με ανάμικτο πληθυσμό. Το 1571, όμως, η μοίρα της άλλαξε για πάντα. Στις 7 Οκτωβρίου, έξω από τον κόλπο, συγκρούστηκαν οι στόλοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ιερής Συμμαχίας υπό τον Δον Χουάν της Αυστρίας. Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου υπήρξε από τις μεγαλύτερες στην ιστορία — πάνω από 400 πλοία και 100.000 άνδρες πάλεψαν για την κυριαρχία της Μεσογείου. Η χριστιανική νίκη ήταν συντριπτική· ο ίδιος ο Θερβάντες πολέμησε και τραυματίστηκε εδώ, αθανατίζοντας αργότερα τη μνήμη της μάχης.
Η πόλη, αν και συνέχισε υπό οθωμανική διοίκηση, συνδέθηκε για πάντα με αυτό το ορόσημο που άλλαξε την πορεία της ευρωπαϊκής ιστορίας.
5. Από την Παρακμή στην Ελευθερία
Τους επόμενους αιώνες η Ναύπακτος μαράζωσε. Το λιμάνι γέμισε προσχώσεις, το εμπόριο μειώθηκε, το κάστρο ερημώθηκε. Το 1821 όμως, με το ξέσπασμα της Επανάστασης, η πόλη ξαναμπήκε στο προσκήνιο. Αρχικά απελευθερώθηκε, αλλά οι Οθωμανοί την ανακατέλαβαν. Τελικά, με τη Συνθήκη της Αδριανούπολης (1829), η Ναύπακτος εντάχθηκε στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
6. Νεότερη Εποχή και Σύγχρονη Ζωή
Στον 19ο και 20ό αιώνα, η Ναύπακτος μετατράπηκε από φρούριο σε ειρηνική παραθαλάσσια κωμόπολη. Το γραφικό της λιμάνι, με τους προμαχώνες και τους πύργους, έγινε στολίδι της πόλης. Σήμερα η Ναύπακτος συνδυάζει μοναδικά την ιστορική αύρα με τη φυσική ομορφιά: τα πέτρινα σοκάκια, τα νεοκλασικά αρχοντικά, το κάστρο που αγναντεύει τον κόλπο, και την ετήσια αναπαράσταση της Ναυμαχίας που κρατά ζωντανή τη μνήμη του 1571.
