Άποψη Κυλλήνης, από ΒΑ
Στο δυτικότερο άκρο της Ηλείας, εκεί όπου η Πελοπόννησος απλώνεται προς το Ιόνιο, βρίσκεται η Κυλλήνη — τόπος θερμών πηγών, εύφορων πεδιάδων και αρχαίου λιμανιού που επί χιλιετίες συνέδεε την Ελλάδα με τη Δύση. Σήμερα είναι γνωστή ως το λιμάνι των Ζακύνθου και Κεφαλονιάς, όμως το παρελθόν της είναι βαθύ και πολύχρωμο, υφασμένο με μύθους, αρχαία δόξα, φραγκική ισχύ και νεότερη αναγέννηση.
Αρχαιότητα – Από την Ήλιδα έως την αρχαία Κυλλήνη
Η περιοχή της Κυλλήνης κατοικείται από τα προϊστορικά χρόνια, όπως δείχνουν ευρήματα κοντά στο σημερινό Κάστρο και τα Λουτρά. Ήδη από την εποχή του βασιλείου της Ήλιδος, η Κυλλήνη υπήρξε το κύριο λιμάνι της, το παράθυρο του Ολυμπιακού τόπου προς τη θάλασσα.
Οι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Στράβων και ο Παυσανίας, περιγράφουν την Κυλλήνη ως αξιόλογο εμπορικό λιμάνι, με ιερό του Ερμή, του θεού που, σύμφωνα με τον μύθο, γεννήθηκε στο όρος Κυλλήνη της Αρκαδίας. Από εδώ οι Ηλείοι εξήγαν κρασί, λάδι και ξυλεία προς τα νησιά του Ιονίου και την Ιταλία.
Κατά την Κλασική εποχή, η Κυλλήνη απέκτησε και στρατηγική σημασία. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι τόσο οι Σπαρτιάτες όσο και οι Αθηναίοι επεδίωκαν τον έλεγχό της, καθώς όποιος κρατούσε το λιμάνι έλεγχε τις θαλάσσιες οδούς προς τη Δύση. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, εδώ αγκυροβολούσαν στόλοι και μεταφέρονταν μηνύματα από τις μακρινές εκστρατείες.
Με την παρακμή της Ήλιδος στα Ελληνιστικά χρόνια, το λιμάνι ερήμωσε σταδιακά. Οι Ρωμαίοι διατήρησαν τη λειτουργία του, αλλά οι σεισμοί και η προσχώσεις της θάλασσας άλλαξαν τη μορφή της ακτής, ώσπου η αρχαία Κυλλήνη χάθηκε κάτω από την άμμο.
Βυζαντινά και Φραγκικά χρόνια – Η ακμή της Γλαρέντζας
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, το λιμάνι παρέμεινε μικρό και εκτεθειμένο σε πειρατές. Η πραγματική του αναγέννηση ήρθε μετά το 1204, με την ίδρυση του Πριγκιπάτου της Αχαΐας από τους Φράγκους. Αυτοί έκτισαν κοντά στη θάλασσα μια νέα πόλη-λιμάνι, τη Γλαρέντζα (Clarentia), κοντά στο σημερινό χωριό Κάστρο.
Η Γλαρέντζα έγινε σύντομα ένα από τα σπουδαιότερα εμπορικά και νομισματικά κέντρα του Μεσαίωνα. Από εδώ εξάγονταν κρασί, μεταξωτά και αγροτικά προϊόντα προς την Ιταλία και τη Γαλλία, ενώ εισάγονταν πολυτελή υφάσματα και όπλα. Το νομισματοκοπείο της Γλαρέντζας έδωσε νομίσματα υψηλής ποιότητας, διαδεδομένα σε όλη τη φραγκοκρατούμενη Ελλάδα.
Στην κορυφή του λόφου υψώθηκε το Κάστρο Χλεμούτσι (Château Clermont), γύρω στο 1220, επί πρίγκιπα Γοδεφρείδου Β΄ Βιλλεαρδουίνου. Το φρούριο, ένα από τα ωραιότερα δείγματα σταυροφορικής αρχιτεκτονικής, κυριαρχούσε στην πεδιάδα και τη θάλασσα, προσφέροντας προστασία και κύρος στο πριγκιπάτο. Σώζεται μέχρι σήμερα σχεδόν ακέραιο, μια πέτρινη μαρτυρία αιώνων ισχύος και συγκρούσεων.
Υστερομεσαιωνική και Οθωμανική περίοδος
Με την ανακατάληψη της Πελοποννήσου από τους Βυζαντινούς (1430) και αργότερα από τους Οθωμανούς, η Γλαρέντζα ερημώθηκε. Το λιμάνι βυθίστηκε στην άμμο και τα ερείπια χάθηκαν μέσα στους αιώνες. Περιηγητές των Νεότερων Χρόνων μιλούν για χαλάσματα και ψαράδικες καλύβες εκεί όπου άλλοτε έσφυζε ζωή.
Κατά τους Ενετοτουρκικούς πολέμους, η Κυλλήνη πέρασε από χέρι σε χέρι, χωρίς όμως να ανακτήσει την παλιά της δόξα. Εξακολούθησε ωστόσο να λειτουργεί ως σταθμός για εμπόρους και προσκυνητές μεταξύ Ιταλίας και Πελοποννήσου.
Νεότερα χρόνια – Το λιμάνι των Ιονίων
Μετά την Επανάσταση του 1821, η Κυλλήνη επανήλθε στη ζωή. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα δημιουργήθηκε το νέο λιμάνι της Κυλλήνης, που συνδέει έως σήμερα την Πελοπόννησο με τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά, συνεχίζοντας έτσι μια θαλάσσια παράδοση χιλιάδων ετών.
Παράλληλα, τα Λουτρά Κυλλήνης, γνωστά από την αρχαιότητα για τις ιαματικές τους πηγές, αναπτύχθηκαν σε φημισμένο θέρετρο. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν λείψανα αρχαίων λουτρών και ιερών του Ασκληπιού και της Αφροδίτης, αποδεικνύοντας τη συνεχή χρήση του χώρου ως κέντρου ίασης.
