Καλαμάτα, από ΝΑ
Αρχαία Μεσσηνία και οι Πρώτοι Οικισμοί
Στο νότιο άκρο της εύφορης πεδιάδας της Μεσσηνίας, ανάμεσα στα γαλάζια νερά του κόλπου και στις τραχιές πλαγιές του Ταΰγετου, απλώνεται η Καλαμάτα — πόλη με ρίζες που χάνονται βαθιά στο αρχαίο παρελθόν. Πολύ πριν εμφανιστεί η σημερινή πόλη, η περιοχή κατοικούνταν ήδη από τη Νεολιθική εποχή, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα από το Άνω Εγκλιανό, τη Θουρία και άλλα κοντινά σημεία.
Ήδη στα τέλη της Μυκηναϊκής περιόδου (περ. 1500 π.Χ.) η περιοχή ανήκε στον ισχυρό κόσμο των Μυκηνών, με κέντρο το Ανάκτορο του Νέστορα στην Πύλο. Η γη της Μεσσηνίας, πλούσια και γόνιμη, παρείχε τροφή και αγαθά για ολόκληρη τη βασιλεία του Νέστορα, όπως αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια.
Οι χαμηλοί λόφοι δυτικά της σημερινής Καλαμάτας φιλοξενούσαν μικρούς μυκηναϊκούς οικισμούς, πιθανόν τροφοδότες του ανακτόρου. Ο αρχαίος οικισμός των Φαρών, ακριβώς στη θέση της σημερινής πόλης, ήταν ένα από αυτά τα κέντρα. Βρισκόταν στο στόμιο του Νέδοντα και έλεγχε τόσο το εμπόριο του κόλπου όσο και τη διάβαση προς τη Λακωνία. Ο Όμηρος το αναφέρει ανάμεσα στις επτά πόλεις που πρόσφερε ο Αγαμέμνων στον Αχιλλέα — ένδειξη αρχαίας ακμής.
Μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου (περ. 1200 π.Χ.), η Μεσσηνία γνώρισε αναταραχή. Οι Δωριείς, προερχόμενοι από τον βορρά, κατέλαβαν σταδιακά την περιοχή, και τον 8ο αιώνα π.Χ. την υπέταξαν οι Σπαρτιάτες μετά τον Α΄ Μεσσηνιακό Πόλεμο. Ήταν η αρχή τριών αιώνων σπαρτιατικής κυριαρχίας.
Υπό Σπαρτιατική Κυριαρχία και Αγώνες για Ελευθερία
Κατά τον Β΄ Μεσσηνιακό Πόλεμο (7ος αι. π.Χ.) οι Μεσσήνιοι, υπό τον ήρωα Αριστομένη, πολέμησαν ηρωικά αλλά τελικά υποτάχθηκαν. Πολλοί εξορίστηκαν ή υποδουλώθηκαν ως είλωτες. Η εύφορη πεδιάδα της Μεσσηνίας έγινε η βάση της σπαρτιατικής οικονομίας. Οι Φαραί επιβίωσαν ως μικρή αγροτική πόλη.
Μετά τη νίκη των Θηβαίων επί των Σπαρτιατών (371 π.Χ.), οι Μεσσήνιοι απέκτησαν ξανά την ανεξαρτησία τους. Ίδρυσαν νέα πρωτεύουσα, τη Μεσσήνη στους πρόποδες του Ιθώμη, και η περιοχή της Καλαμάτας ευημέρησε ως μέρος ενός ελεύθερου κράτους.
Ρωμαϊκή και Πρωτοχριστιανική Περίοδος
Με την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους (2ος αι. π.Χ.), η Μεσσηνία εντάχθηκε στη ρωμαϊκή επικράτεια αλλά διατήρησε σχετική αυτονομία. Η γεωργία — ιδιαίτερα η ελιά — συνέχισε να αποτελεί πηγή πλούτου. Νομίσματα με παραστάσεις ελιάς από τον 1ο αι. μ.Χ. βρέθηκαν στην περιοχή.
Η διάδοση του Χριστιανισμού μετέβαλε σταδιακά το τοπίο. Οι Φαραί έγιναν μικρό διοικητικό κέντρο της επαρχίας Αχαΐας, και εμφανίστηκαν παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Με τον χρόνο, το αρχαίο όνομα ξεχάστηκε και επικράτησε το νέο: Καλαμάτα, πιθανώς από μοναστήρι της Παναγίας «Καλομάτας». Η ονομασία απαντά για πρώτη φορά σε βυζαντινά έγγραφα του 10ου αιώνα.
Βυζαντινή Ευημερία και το Κάστρο
Κατά τους Μεσοβυζαντινούς χρόνους (9ος–12ος αι.) η Καλαμάτα αναπτύχθηκε ως διοικητικό και εμπορικό κέντρο. Το Κάστρο της Καλαμάτας, που δεσπόζει ακόμα σήμερα, χτίστηκε αρχικά από τους Βυζαντινούς τον 10ο ή 11ο αιώνα. Γύρω του αναπτύχθηκε οικισμός με εκκλησίες και εργαστήρια.
Μετά το 1205, οι Σταυροφόροι της Δ΄ Σταυροφορίας κατέλαβαν την περιοχή και εγκαθίδρυσαν το Πριγκιπάτο της Αχαΐας με φεουδαρχική οργάνωση. Ο Γοδεφρείδος ντε Βιλλεαρδουίνος οχύρωσε εκ νέου το κάστρο και έκανε την Καλαμάτα κέντρο της εξουσίας του.
Φραγκοκρατία και Ανάκτηση από τους Βυζαντινούς
Κατά τη φραγκοκρατία (13ος–14ος αι.) η Καλαμάτα γνώρισε σχετική ακμή. Οι Φράγκοι εισήγαγαν δυτικά στοιχεία στην αρχιτεκτονική και την κοινωνία, αλλά η επιρροή τους δεν κράτησε αιώνια. Από τα μέσα του 14ου αιώνα οι Βυζαντινοί του Μυστρά ανέκτησαν σταδιακά τη Μεσσηνία. Το 1428 η Καλαμάτα επέστρεψε οριστικά στην αυτοκρατορική εξουσία — λίγο πριν την Άλωση.
Οθωμανοκρατία και Ενετοκρατία
Το 1460 οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Πελοπόννησο. Η Καλαμάτα, χωρίς μεγάλες μάχες, εντάχθηκε στην οθωμανική διοίκηση. Η ελιά και το μετάξι έγιναν τα κύρια προϊόντα της. Κατά τη Β΄ Ενετοκρατία (1685–1715), οι Ενετοί οχύρωσαν το κάστρο και ενίσχυσαν το εμπόριο, αλλά μετά το 1715 οι Οθωμανοί επέστρεψαν.
Παρά τις δυσκολίες, η πόλη παρέμεινε ζωντανή και οικονομικά δραστήρια, με ελληνική πλειοψηφία, εκκλησίες και σχολεία. Οι ελιές της Καλαμάτας άρχισαν να αποκτούν φήμη σε όλο το Αιγαίο.
Η Καλαμάτα στην Επανάσταση του 1821
Η Καλαμάτα ήταν η πρώτη μεγάλη πόλη που απελευθερώθηκε στην Επανάσταση. Στις 23 Μαρτίου 1821, οι επαναστάτες του Μοριά, με αρχηγούς τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Νικηταρά και τον Παπαφλέσσα, μπήκαν στην πόλη. Η οθωμανική φρουρά παραδόθηκε και η ελληνική σημαία υψώθηκε στο κάστρο.
Στον ναό των Αγίων Αποστόλων αναγγέλθηκε η έναρξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο και ιδρύθηκε η Μεσσηνιακή Γερουσία. Το γεγονός θεωρείται σταθμός της εθνικής παλιγγενεσίας.
Η εκδίκηση όμως ήρθε σκληρή: το 1825 ο Ιμπραήμ κατέστρεψε την πόλη. Μετά την Απελευθέρωση (1828), η Καλαμάτα ανοικοδομήθηκε χάρη και στη βοήθεια του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος.
Αναγέννηση και Οικονομική Ανάπτυξη
Τον 19ο αιώνα η Καλαμάτα εξελίχθηκε σε πρωτεύουσα της Μεσσηνίας και σε σημαντικό εμπορικό κέντρο. Ο νέος οικισμός αναπτύχθηκε κοντά στη θάλασσα. Οι ελιές, η σταφίδα και το μετάξι αποτέλεσαν τη βάση της οικονομίας.
Το λιμάνι, επεκταμένο στα μέσα του αιώνα, έγινε από τα πιο δραστήρια της Πελοποννήσου. Εμφανίστηκαν βιοτεχνίες σαπουνιού, υφαντουργεία και αλευρόμυλοι. Τα μεταξωτά μαντήλια της Καλαμάτας έγιναν ξακουστά σε όλη την Ελλάδα. Η πόλη απέκτησε αστική τάξη εμπόρων και λογίων, συμβάλλοντας στην πολιτιστική ζωή του νεοσύστατου κράτους.
20ός Αιώνας – Δοκιμασίες και Νεότερη Πορεία
Ο 20ός αιώνας έφερε προόδους αλλά και καταστροφές. Κατά τη γερμανική κατοχή (1941–1944) η περιοχή γνώρισε σκληρές κακουχίες, ενώ στα βουνά του Ταΰγετου αναπτύχθηκε ισχυρή Αντίσταση. Μετά την απελευθέρωση η πόλη ανασυγκροτήθηκε, αλλά ο σεισμός του 1986 σημάδεψε ανεξίτηλα την ιστορία της: μεγάλα τμήματα του κέντρου κατέρρευσαν.
Η Καλαμάτα όμως ξαναγεννήθηκε πιο δυνατή. Το ιστορικό της κέντρο αποκαταστάθηκε, δημιουργήθηκαν νέες υποδομές, και η πόλη εξελίχθηκε σε πολιτιστικό, τουριστικό και οικονομικό κόμβο. Σήμερα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Πελοποννήσου, με ισχυρή τοπική ταυτότητα και παγκόσμια αναγνωρισμένο όνομα — συνώνυμο της ελιάς.
